درهم آميزي هويت ملي و مذهبي هزارهها

درهم آميزي هويت ملي و مذهبي هزارهها

شوکت علي محمدي

براي آن که روشن شود چرا هزارهها تا اين اندازه به هويت مذهبي شان دل بستهاند و هويت ملي و مذهبي شان درهم آميخته است؛ به تاريخ گذشتهي هزاهها نقبي ميزنم:

جامعه شناختي مذهبي مردم افغانستان نشان ميدهد که گرايش مذهبي مردم با يک نوع هماهنگي همگاني همراه است. به اين معنا که سران هر طايفه، به هر سوي گرايش يافته؛ قاطبهي آن مردم نيز به همان گرايش مذهبي دل بستهاند. اکثريت قاطع افغانها گرايش مذهبي حنفي دارند. تاجکها و اوزبيکها نيز همين گونهاند. اکثريت قاطع هزارهها نيز به مذهب تشيع گرايش دارند. گرايش قبيلهاي در افغانستان بسيار پر رنگ است. اسلامگراها، کمونيستها و غربگرايان، پيش از همه قبيله گرايند.

در پيشينهي ورود اسلام و تشيع در افغانستان، آمده که حاکمان غور و غرجستان، در سال 36هق. جناب شنسب(يا بهرام شاه سوري) و جناب ماهويَ براز نايب الحکومه مرو، که از خاندان غوري بوده در کوفه به حضور حضرت علي(ع) ميرسند و آن حضرت حکومت خراسان را به اين خاندان تفويض ميکنند. با توجه به جامعه شناختي مذهبي مردم افغانستان، و نيز انطباق سرزمين تاريخي غوريان بر سرزمين کنوني هزارهها؛ که در تاريخ از فيروزکوه، باميان، گيزيو، ورزگان، تمران، بُست، درمشان، غزنه، هژيرستان(شامل قرباغ، جاغوري، ناوور، مالستان، دايه، تگاب و بخشي از ورزگان کنوني) نام برده شده؛ نشان مي دهد که مردم هزاره همان غوريان قديمند.

سرزمين هزاههاي کنوني افزون بر انطباق بر سرزمين غوريان، بر سرزمين زابلستان تاريخي انطباق دارد. غور و غرجستان از ريشه کلمه اويستايي «گئري» به معناي کوه است. در هزارستان که زبان هزارهها باز ماندهي زبان اويستايي است، اکنون نيز به طرف سايه رخ کوه، «گيرو» ميگويند و در جاغوري به يک منطقه کوهستاني «ناوه گري» ميگويند که با گونه اويستايي آن بسيار نزديک است. يکي از پاد شاهان کياني زابلستان به نام «گرشاسپ» است که از ريشه «گرش» به معناي کوه است. گرشستان، گَرجستان و غرجستان صورت هاي گوناگون يک کلمه است. «گرش» و «گرشستان» در پي تسلط زبان عربي که در بسياري کلمه ها، «ش» به «ج» بدل شده، «گرشستان»، به «غرجستان» تبديل شده است.

در نوع تعامل هزارهها (حاکمان و مردم غور) با اسلام و اسلام با آنان، «دليل درهم آميزي هويت نژادي و مذهبي هزارههاي شيعه» به خوبي پيدا است. در اين تعامل، چند نکته در خور توجه است:

1. پذيرش داوطلبانه اسلام

مردم و حاکمان غور، به دليل پيشينهي روشن فرهنگي و خرد ورزي، براي تحقيق در آيين نو پديد اسلام، شخصاَ به مرکز حکومت اسلامي «کوفه» ميروند و به دليل درک درستي اين آيين، به آن ميگروند و مردم غور آن زمان، نيز از اين آيين پيروي کردند.

2. تفويض حکومت خراسان به غوريان

گزارش هاي تاريخي حکايت مي کند که سلطان غور در زمان حاکميت حضرت علي(ع) به اسلام مشرف شد و حضرت علي(ع) حاکميت غور را به "شنسب" پادشاه غور سپرد. منهاج سراج جوزجاني، مورخ دربار غور مي نويسد: "غالب ظن آن است که سلطان غور در عهد خلافت امير المؤمنين علي(ع) بر دست علي _کرم الله وجهه _ ايمان آورد و از وي عهد و لوايي بستد و هر که از آن خاندان به تخت نشستندي، آن عهد و لواي علي بدو دادندي. آن گاه پادشاه شدي، و ايشان، از جمله ي موالي علي بودند_کرم الله وجهه_ و محبت ائمه و اهل بيت مصطفي در اعتقاداتشان راسخ بود.( منهاج سراج جوزجاني، 1363: ج1/319و320 )

يکي از غوريان سوري که حاکم مرو بوده به نام ماهويه براز، نيز موفق ميشود به حضور امام علي (ع) شرفياب شود. او در سال 36ق. پس از جنگ جمل نوشته اي از آن حضرت در يافت ميکند: بسم الله الرحمن الرحيم. سلام علي من اتبع الهدي! اما بعد؛ فان ماهويه ابراز مرو، جأني، واني رضيت عنه و کتب سنة36(ناصري داودي، 1386: 93)

"به دليل رفتار شايستهي جعده، مردم غور از جان و دل به علي(ع) محبت مي ورزيدند. امراي غور که وضع را کاملا انساني مي يابند، بدون جنگ سر بر فرمان علي(ع) گذارده، به دين اسلام مشرف مي شدند، و به پيشنهاد جعده، حضرت علي(ع) فرمان حکومت سرزمين غور را به خاندان "شنسب" که از امراي قبلي آن سامان بود؛ صادر فرمودند، و اين فرمان نامه قرن ها در آن خاندان محفوظ بود و مايهي مباهات آن دودمان به شمار مي آمد."(ناصري داودي، 1378: 46 )

غبار، يکي از مورخان برجستهي اهل سنت کشورمان مينويسد:

«اسلام از قرن هفتم(ميلادي) در ولايت غور پا نهاد و تا قرن يازده مسحي به کلي در تمام ولايت تعميم يافت. در اين ميانه مدتي به کشمکش هاي مذهبي گذشت. حصص مسلمان شده با آن قسمت هاي که هنوز اسلام را قبول نه نموه بودند، از در بيگانگي داخل شد. و بعد از آن ولايت غور در دو حصه سياسي غور و غرجستان منقسم گرديد. و در مقابل پادشاهان محلي غور(خانواده سور) حکمرانان محلي غرجستان ملقب به «شارها» عرض وجود نمود. خانواده سوري غور از قديم ترين خانواده هاي حکمران ما قبل اسلام ولايت است. فخرالدين مبارکشاه روزي، مورخ اين خاندان شرح مبسوطي از شجره انساب قديم آن ها مينگارد. به طوري که فتوح البلدان و يعقوبي مينويسد: ماهوي سوري(منسوب به خاندان موصوف) يزد گرد آخرين شهنشاه فارس را به قتل رساند. ماهويَ در آن عهد نايب الحکومه ولايت مرو بود و در عهد حضرت خليفه رابع رضي الله عنه به کوفه آمد. حضرت خليفه ( رض ) به دهاقين و اساوره خراسان حکم نوشت که جميعآ جزيه و ماليات قلمرو خود را به او بپردازند. خوشيد جهان گويد، بهرام شاه سوري(يکي از پادشاهان محلي غور) در عصر حصرت اسدالله به کوفه رفته و منشور غور را حاصل نموده. بعضي مورخين بهرامشاه مذکور را همان شنسب جدا علاي خانواده سلاطين قرن دوازده غور دانستنه اند که معاصر خليفه چهارم(رض) بوده و بر دست او ايمان آورده است.(غبار، جغرافياي تاريخي افغانستان، 1368)

همان گونه که گزارشهاي تاريخي آمده، حکومت خراسان به خاندان غوري هزاره سپرده شده بوده است.

3. فرهيختگي مردم و شايستگي حاکمان غوري

به دليل پيشينهي روشن فرهنگي ، خرد ورزي و دادگري غوريان، حضرت علي(ع) حکومت خراسان را به اين مردم سپرد. اسلام در هر سرزميني رفته، تحول بنيادين در آن سرزمين ايجاد کرده و حاکمان زورگو و ظالم را به زير کشيده است. شما در تاريخ نميتوانيد جايي را پيدا کنيد که اسلام در آن نفوذ کرده باشد اما تغيير بنيادين ايجاد نکرده باشد، مگر سرزمين غور و غرجستان! اعتماد مجسمهي عدالت و دادگري، حضرت علي(ع) در زمان حاکميتش بر سرزمين هاي اسلامي، به حاکمان غور، نشانهي شايستگي و دادگري اين حاکمان است که مورد اعتماد و تأييد آن حضرت واقع شده است. فرهيختگي مردم غوري، آنان را دل بسته مشرب معنوي و سياسي اسلام و تشيع کرد.

4. حفظ و ارتقاي اقتدار سياسي- اجتماعي غوريان

انتخاب آگاهانه اسلام، شايستگي فرهنگي حاکمان و فرهيختگي مردمان غور، سبب شد که حضرت علي حاکميت خراسان را به اين مردم بسپارد. اعتماد و تأييد حضرت علي(ع) و تفويض حکومت خراسان، عزت و اقتدار سياسي اين مردم را حفظ و بلکه ارتقا بخشيد و عزتمندي دنيا و آخرت اين مردم را تأمين کرد. گرايش مذهبي اين مردم با اقتدار سياسي و اجتماعي همراه شد و عشق و علاقهي بي بديل مولا علي(ع) را در دل اين مردم ايجاد کرد. شيعه گري در ميان اين مردم، تنها يک گرايش استقرا نيافته نبود، بلکه با اقتدار سياسي اين مردم گره خورد. رفتار محبت آميز مولا با اين مردم، آنان را در دام عشق جاوداني مولا گرفتار کرد.

5. وفا داري مردم غور به پيمان با مولا علي(ع)

مردم غور که همراه حاکميت سياسي شان به مولا دل بسته بودند؛ بيشترين وفا داري را به مولا نشان دادند. در زمان حاکميت بني اميه، به دستور حکومتي، همه خطبا مجبور بودند در منابر به حضرت نا سزا بگويند؛ گزارشهاي تاريخي نشان ميدهد که از همه سرزمينهاي اسلامي تنها جايي که به اين ننگ، تن ندادند؛ مردم غور و غرجستان( هزارستان کنوني) بوده است، که گويا با تحمل جريمه و خراج، اين ننگ را نپذيرفتند. رفتار محبت آميز مولا، چنين عشق بي بديل در دل اين مردم ايجاد کرده است. با توجه به اين که شيعه در طول تاريخ، در اقليت بوده و حاکمان سرزمينهاي اسلامي همواره به دست مخالفان اهلبيت بوده، هزارهي شيعهي افغانستان نيز تحت فشار بوده است. از زمان حاکميت ترکهاي غزنوي، که به دليل نداشتن پايگاه مردمي در اين سرزمين همواره در تلاش بود خود را به مرکز خلافت«بغداد» نزديک کند؛ بار ها مردم هزاره را تکفير کرد و به نام رافضي اين مردم را آزار داد که جنگ غور و غزنه، هم ريشه نژادي داشت و هم ريشهي مذهبي. غزنويان مردمي را تکفير کرد نام شان محمد و حسن و حسين و علي بود. غزنويان با حاکم غور به نام «امير محمد» وارد جنگ شد و او را کافر اعلام کرد. هزاره ها از آن زمان تا کنون بار ها تکفير شده و تحت فشار قرار گرفته و قتل عام شده اند، اما هيچگاه از عشق شان به مولا کاسته نشده است. مردم هزاره به دليل انتخاب آگاهانهي مذهب تشيع، همواره مورد تهديد واقع شده و از حقوق انساني و سياسي شان محروم بوده اند. هزارهها تمام مکانيسم هاي رواني و امکانات سياسي و اجتماعي شان را براي حفظ اين گوهر بسيج کردند که از همان آغاز نامهاي مذهبي در ميان اين مردم رواج يافت. اکنون در هزارستان اسلامي شيعي به جز نامهاي مذهبي، نامهاي ملي هزاره مانند بهرام، شنسب، ماهويه، براز، طهماسب، لهراسب، گرشاسب و... رايج نيست. با مقايسه مردم هزاره که ناديده عاشق مولا شده بود ند با مردم کوفه، که مولا شبانه انبان نان بر پشت، يتيمان، بيوه زنان و مسکينان کوفه را حمايت ميکرد؛ اما در يک تحول سياسي، به علي و آل علي(ع) پشت کردند و در کربلا جنايت ضد بشري را به وجود آوردند؛ ميزان عشق و وفاداري مردم هزاره به مولا روشنتر نمايان ميشود. وفا داري اين مردم به اهلبيت در موارد زير تجلي مييابد:

الف/5. قيام ابومسلم خراساني و امير پولاد غوري

ابو مسلم خراساني پوشنگي، به دليل عشق و علاقه مردم غور، به حمايت عباسيان که با شعا «الرضا من اهل البيت» بر خاسته بودند، با آنان همراه شد. پوشنگ اکنون در هرات قرار دارد و به نام «زنده جان» معروف است که ولسوالي ديگري در کنار اين منطقه به نام «غوريان» قرار گرفته است. هرات نيز از قلمرو غور است. همراه ابومسلم سردار ديگري به نام «امير فولاد غوري» با هزاران سرباز از هزارستان و به احتمال قوي از «هژيرستان» تاريخي به حمايت و آرزوي حاکميت اهلبيت(ع) قيام کرد و بني اميه را بر انداختند. مأمون عباسي، با زيرکي تمام در يافته بود رضايت مردم خراسان و در رأس همه غوريان، ولايت اهلبيت بستگي دارد؛ براي جلب رضايت اين مردم، امام رضا(ع) را از مدينه به خراسان آورد و ولايت عهدي را به او سپرد. در دستگاه عباسيان، فضل بن سهل نوبختي و نوبختيان شيعه و عاشق اهلبيت، نقش برجستهاي داشتند که دو تن از نواب خاصهي امام زمان(عج) از همين خانواده اند، نوبختي پدر و پسر!

ب/5. رشادت طاهريان

طاهريان، پوشنگي از نسل ماهويَه براز است و محب علي. به همين دليل جذب دستگاه عباسيان شدند. خراسانياني که در دربار عباسي بوده اند؛ بسياري شان شيعه بوده و دليل ديگري براي همکاري نداشته اند. نويسنده طبقات ناصري در مورد طاهريان آورده است که: «و هو الحسن ابن الطاهر بن المصعب بن زايق بن اسعد بن اسد بن رشد بن بلد بن بادان بن ماى [ماهوي براز] بن خسرو بن بهرام. و ماىَ بن خسرو اول من اسلم على يد على رضى الله عنه، و سماه اسعد، و هو ابن بهرام ريز بن موت بن رستم بن السديد، بن روسان بن برسان بن جورك بن گرشاسپ بن اشراط بن اسهم بن تورك بن اتشب بن شيد بن ادرشب بن طوح بن روشيد بن منوچهر الملك. رحمهم الله المسلمين منهم. و ملوك طاهريان با هنر و عدل بودند، و ابتداء دولت ايشان از عهد أمير المؤمنين مامون بود، به خراسان مخالفت ظاهر شد. امين، على عيسى ماهان را براى دفع مامون به خراسان فرستاد... پادشاهى طاهريان سى و اند سال بود، و در دو فرسنگى رى با چهارده هزار سوار آورده بود بكشت، و سر او نزديك مامون فرستاد. (طبقات‏ناصرى،ج‏1،ص:190)

ج/5. قيام برازبندهي غرجستاني

در پي پيمان شکني و دروغگويي عباسيان و خيانت به اهل بيت(ع)، خراسانيان دست به قيام زدند که کشته شدن ابومسلم خراساني يکي از آن ها است. در پي کشته شدن ابومسلم، خيزشهاي زيادي اتفاق افتاد که قيام «برازبنده» غرجستاني يکي از آنها است. عبدالحي حبيبي به نقل از تاريخ سيستان در اين مورد مينويسد :«در اين هنگام «برازبنده» حرکتي را در مقابل سلطهي عباسيان به وجود آورده بود. وي عبدالجبار را هم به خويشتن دعوت کرد و او را به خلاف دربار بر انگيخت. عبدالجبار با «برازبنده» بيعت کرد و «علم سپيد» را که شعار حرکت براز بنده بود؛ بر افراخت. و جمعي از خزارعيان تازي را که طرفدار سلطه عباسيان بودند و اين دعوت را اجابت نکردند بکشت که در آن جمله سرهنگان و رجال معتمد دربار مانند «عصام» سرهنگ امنيه، ابو داود خالد و قدامه حرشي فرستادهي منصور هم بود. چون اين خبر به به در بار عباسي رسيد؛ منصور گفت: «خراسان از طرفداران ما خالي کردند.» بنا بر اين در 141هق. خليفه منصور پسر و وليعهد خود«محمد المهدي» را با لشکر فروان به خراسان ارسال داشت، تا به دفع برازبنده و عبدالجبار پردازد.

المهدي با قواي سنگين به «ري» رسيد و خازم بن خزيمه را با حرببن زياد به سرکوبي سران اين جنبش گماشت و خود خود المهدي در نشابور قواي خود را تمرکز داد، و در اين هنگام مرکز قواي شورشي خراسان، در مرو بود. برازبنده و عبدالجبار، پنجهزار مرد جنگي را به سرهنگي سوار نامي، به ميدان فرستادند، ولي اين لشکر شکست خورد و حرب بن زياد متوجه مرو شد، چون نزديک مرو رسيد، خود عبدالجبار و برازبنده، به جنگ بر آمدند ولي برازبنده در ميدان جنگ بر دست حرب کشته(شهيد) شد و قواي خراسان هزيمت ديدند.(تاريخ افغانستان بعد از اسلام، ص312- 314)

د/5. خراسان، پناهگاه شيعيان

به دليل پيوست هزارهها به اردوگاه ولايت علي(ع)، خراسان پناهگاه مطمئن براي محبان علي(ع) تبديل شد که يکي از کتابها چهار گانه شيعه يعني «من لايحضره الفقيه» در اين ديار نوشته شده است. شهير مطهري در کتاب گرانسنگ «خدمات متقابل اسلام و ايران» از مکتب حديثي خراسان به شکوهمندي ياد ميکند. نظرات شما درباره این مطلب

مطالب دیگر:

+ نوشته شده در ۱۳۸۸/۰۳/۰۷ساعت 2:42 توسط محمدسعیدی(هزاره) |

هزاره پیوند